بلوغ دیررس یعنی چه؟
به فرایند تغییر بدن کودک و تبدیل آن به بدن بزرگسال، بلوغ می گویند. معمولاً این تغییر در بدن دختران از ۸ تا ۱۴ سالگی شروع می شود. بلوغ پسرها از ۹ تا ۱۵ سالگی شروع می شود. این بازۀ سنی کاملاً طبیعی است و به همین دلیل، بچه ها چند سال زودتر یا دیرتر از دوستان خود به بلوغ می رسند.
اما گاهی سن کودک از این بازۀ طبیعی می گذرد و هیچ نشانه ای از تغییرات ظاهری در بدن او رخ نمی دهد. به این وضعیت، بلوغ دیررس می گویند.
معمولاً پزشک به نوجوانانی که دچار بلوغ دیررس هستند کمک می کند تا هم ردیف همسن و سال های خود رشد کنند.
اصلی ترین علائم بلوغ
از جمله علائم بلوغ در دخترها می توان به موارد زیر اشاره کرد:
- رشد پستان ها
- رشد موی ناحیه تناسلی و زیر بغل
- رشد سریع قد (جهش رشدی)
- پهن شدن لگن و قوس و انحنای بدن
- شروع قاعدگی (پریود)
نشانه های بلوغ در پسرها عبارت است از:
- بزرگ شدن بیضه و آلت تناسلی
- رشد موی ناحیه تناسلی، زیر بغل یا صورت
- پهن شدن شانه ها و رشد عضلات
- کلفت شدن صدا
این تغییرات ناشی از هورمون های جنسی تستسترون (در پسرها) و استروژن (در دخترها) است. در دوران بلوغ، میزان ترشح این هورمون ها در بدن بیشتر می شود.
در بلوغ دیررس چه اتفاقی می افتد؟
از جمله نشانه های بلوغ دیررس در پسرها عبارتند از:
- آلت تناسلی و بیضه ها تا ۱۴ سالگی بزرگ نشده و رشد نکرده
- بزرگ شدن آلت تناسلی بیشتر از ۵ سال طول می کشد
- کوتاهی قد در مقایسه با هم سن و سال ها
از جمله نشانه های بلوغ دیررس در دخترها:
- بزرگ نشدن پستان ها تا ۱۴ سالگی
- عدم شروع قاعدگی ظرف ۵ سال بعد از رشد پستان ها یا تا ۱۶ سالگی
علت بلوغ دیررس چیست؟
بلوغ دیررس، که در پسرها بیشتر شایع است، به دلایل مختلف رخ می دهد.
سابقۀ خانوادگی
در اغلب موارد، بلوغ دیررس ناشی از الگوی رشد در خانواده است. ممکن است والدین، عمو، دایی، خاله، عمه، برادر، خواهر یا سایر بستگان هم دیر به بلوغ رسیده باشند. به این وضعیت، تأخیر ژنتیکی بلوغ می گویند و معمولاً نیاز به درمان ندارد. وقتی زمان مناسب فرا برسد، این دسته از افراد به رشد طبیعی می رسند و فقط کمی دیرتر از اکثر همسن و سال های خود بالغ می شوند.
بیماری
بعضی از بیماری ها بلوغ را به تأخیر می اندازند:
- بعضی از کودکان و نوجوانانِ مبتلا به بیماری های مزمن مثل دیابت، فیبروز سیستیک (cystic fibrosis)، بیماری کلیوی یا حتی آسم دیرتر به بلوغ می رسند چون بیماری فرایند رشد و تکامل بدن را به تأخیر می اندازد. درمان مناسب و کنترل بهتر بیماری، احتمال بلوغ دیررس را کاهش می دهد.
- سوء تغذیه (عدم تغذیۀ مناسب و کافی) باعث می شود فرد دیرتر از بقیۀ همسن و سال های خود رشد کند که تغذیۀ سالم و متعادل دارند. سوء تغذیه ناشی از نداشتن رژیم غذایی مناسب، اختلال خوردن یا فعالیت شدید بدنی است. برای مثال، نوجوانان مبتلا به اختلال بی اشتهایی عصبی (anorexia nervosa) کمبود وزن شدید پیدا می کنند و به همین دلیل، بدن به خوبی رشد نمی کند. دختران ورزشکار که به صورت جدی و شدید فعالیت بدنی دارند نیز دیرتر به بلوغ می رسند چون میزان فعالیت باعث می شود بدن لاغر و بدون چربی داشته باشند. بدن دخترها برای بلوغ و قاعدگی به مقدار کافی از چربی احتیاج دارد.
- غدۀ هیپوفیز و تیروئید کار تولید هورمون های مهم رشد را بر عهده دارند. بروز هر گونه مشکل در این غدد، بلوغ را به تأخیر می اندازد.
- اختلالات کروموزومی در برخی از افراد منجر به بلوغ دیررس می شود. کروموزوم از دی ان ای(DNA) تشکیل شده که حاوی نقشۀ ساختار بدن است. پس اگر کروموزوم مشکل داشته باشد، فرایند رشد طبیعی مختل می شود. برای مثال:
- سندرم ترنر (Turner syndrome) زمانی اتفاق می افتد که یکی از دو کروموزوم X در بدن زن غیرطبیعی است یا وجود ندارد. این وضعیت روی فرایند رشد بدن، تولید هورمون های جنسی و رشد تخمدان ها اثر می گذارد. زنان مبتلا به سندرم ترنر کوتاه قامتند، به روش طبیعی دوران بلوغ را تجربه نمی کنند و معمولاً دچار سایر مشکلات و بیماری ها می شوند. گاهی بلوغ به موقع شروع می شود اما بعد از یکی دو سال، به تأخیر می افتد یا متوقف می شود.
- سندرم کلاین فلتر (Klinefelter syndrome) زمانی اتفاق می افتد که یک کروموزوم X اضافه در بدن مرد وجود دارد (یعنی به جای XY، XXY است). این وضعیت روی عملکرد بیضه و رشد جنسی اثر می گذارد. معمولاً قد پسرها به نسبت سنشان بلندتر است، مشکل یادگیری پیدا می کنند و احتمال ابتلا به سایر بیماری ها نیز وجود دارد. بلوغ در سن طبیعی شروع می شود اما بعد به تأخیر می افتد.
چطور بلوغ دیررس را تشخیص دهیم؟
اگر دختر یا پسر بدون تجربۀ علائم بلوغ وارد دوران نوجوانی شود، پزشک دست به اقدامات زیر می زند:
- معاینه
- بررسی سابقۀ پزشکی، شامل بررسی الگوی رشد در خانواده
- بررسی داروهایی که کودک مصرف می کند
- بررسی نمودار رشد جهت پیدا کردن الگو یا علامتی که خبر از مشکل می دهد
همچنین ممکن است موارد زیر را امتحان کند:
- گرفتن نمونه خون برای بررسی مواردی نظیر مشکل تیروئید، غدۀ هیپوفیز، اختلال کروموزومی یا سایر مشکلات.
- بررسی سن استخوانی از طریق عکس برداری با اشعۀ ایکس جهت اطمینان از رشد طبیعی استخوان ها
اگر پزشک متوجه مشکل شود، خانواده را به متخصص غدد کودکان ارجاع می دهد که در زمینۀ درمان کودکان و نوجوانانِ مبتلا به اختلالات رشد تخصص دارد. ممکن است پزشک از شما بخواهد برای معاینات و آزمایشات بیشتر به سایر متخصصان مراجعه کنید.
بلوغ دیررس چطور درمان می شود؟
در اغلب موارد، هیچ مشکل زمینه ای وجود ندارد. در بلوغ دیررس، اکثر کودکان فقط کمی دیرتر از همسن و سال های خود به بلوغ می رسند و بعداً این فاصله را جبران می کنند.
ممکن است پزشک برای برخی از نوجوانان هورمون درمانی تجویز کند:
- در پسرها، ۴ الی ۶ ماه تزریق ماهانۀ تستسترون برای شروع تغییرات بلوغ.
- در دخترها، ۴ الی ۶ ماه تزریق دوز پایین استروژن برای شروع رشد پستان ها.
معمولاً بعد از پایان دورۀ درمان، هورمون های نوجوان به خودی خود فرایند بلوغ را کامل می کنند. در غیر این صورت، پزشک روش درمان جایگزینی هورمون در بلندمدت را توصیه می کند.
چه کمکی از دست والدین ساخته است؟
کودکان و نوجوانان از اینکه ببینند دوست و همسن و سال ها به سرعت در حال رشد و تغییرند اما خودشان از قافله عقب افتاده اند، عذاب می کشند. ممکن است بقیه در مدرسه اذیتشان کنند یا از بازی در ورزش مورد علاقه خود جا بمانند. این مسئله به تصویر بدن و عزت نفس لطمه می زند.
شما زمانی می توانید تصویر سالمی از بدن خود داشته باشید که بدنتان را بپذیرید، دوست بدارید و از آن مراقبت کنید. با روش های زیر، به فرزند خود کمک می کنید تا تصویر درستی از بدن خود داشته باشد:
- دعوت آن ها به انجام فعالیت هایی که از آن لذت می برند و در آن مهارت دارند.
- به آن ها کمک کنید به اندازۀ کافی بخوابند و رژیم غذایی سالم داشته باشند.
- حواستان باشد نوجوانان هر روز فعالیت بدنی داشته باشند.
- به آن ها اطمینان خاطر دهید که روند رشد در بدن آن ها طبیعی است و به همسن و سال های خود می رسند.
الگوی مناسبی برای فرزندان خود باشید. اگر والد نگاه مثبتی به بدن خود داشته باشد و از آن مراقبت کند، فرزند از او یاد می گیرد و همین کار را تکرار می کند.
به فرزندتان یادآوری کنید مشکل بلوغ دیررس راه حل دارد و وقتی زمان مناسب از راه برسد، به همسن و سال های خود می رسد. اما اگر حس می کنید فرزندتان افسرده شده، درسش ضعیف شده یا مشکل دیگری دارد، بهتر است با مشاور یا روان درمانگر صحبت کنید.
