احساس گناه حسی ناخوشایند از پشیمانی یا ناراحتی از واقعه ای است که در گذشته رخ داده است. این احساس زمانی به وجود می آید که فرد کاری را برخلاف ارزش ها و باورهای خود انجام داده، یا باوری بر خلاف باورهای خود اتخاذ کرده و یا نسبت به دیگران کار نامناسبی انجام داده است. افرادی که احساس گناه فراوانی دارند در نتیجه عذاب زیادی را تجربه می کنند که ممکن است بر باورهای آنها، روابطشان، فعالیت های روزانه و در نهایت بینش آنها نسبت به زندگی تأثیر گذارد. افرادی که نتوانند با این درد کنار بیایند برای درمان و دریافت کمک به متخصص این حوزه مراجعه می کنند.

احساس گناه چیست؟

احساس گناه رابطه مستقیمی با رفتارهای اخلاقی دارد که سبب می شود افراد از باورها و هنجارهای اجتماعی خود پیروی کنند، چرا که احساس گناهی که از انجام فعالیتی خطا به وجود می آید می تواند سبب شود فرد برای جبران آن به سراغ همدردی با دیگران رفته و مسئولیت خطای خود را بپذیرد. احساس گناه می تواند به صورتی ناخوشایند باشد که در طولانی مدت به اضطراب، ناراحتی های شدید، افسردگی یا نفرت از خود منجر شود. برخی از محققین معتقدند احساس گناه تنها مختص انسان می باشد.

احساس گناه تا حدودی به احساس شرم مربوط است اما با آن تفاوت دارد. در حالی که احساس گناه با رفتار خطا مرتبط است، شرم با خود فرد در ارتباط می باشد. افرادی که احساس گناه دارند فکر می کنند “من کار خطایی انجام دادم” اما فردی که احساس شرم دارد می گوید ” من بد هستم”. تفاوت شرم و گناه در تعریف این دو در فرهنگ ها نهفته است. در فرهنگ هایی مانند فرهنگ یونانی یا ژاپنی، برداشت دیگران در مورد فرد اهمیت زیادی دارد و زمانی که فردی خطایی انجام می دهد، آبرو و احترامش را از دست می دهد، و بسیار خجالت زده می شود. تنبیه آنها عدم پذیرش از جانب دیگران و بی آبرویی است. در حالی که در فرهنگ هایی که به اخلاق بسیار اهمیت می دهند مانند فرهنگ ما، عذر خواهی بابت کار خطایی که انجام داده و سعی در جبران آن می تواند از بار گناه آن بکاهد. در فرهنگ های مذهبی که در آن گناه نقش اصلی و اساسی ایفا می کند، نقش خودآگاه در انجام کاری خطا بسیار اهمیت پیدا می کند.

به همین میزان، گناه می تواند از هنجارهای اجتماعی نیز تأثیر بپذیرد و برخی فرهنگ ها بیشتر از سایرین سبب ایجاد احساس گناه در فرد می شوند. ممکن است فردی در یک فرهنگ به دلیل کار اشتباهی که انجام داده به شدت احساس گناه داشته باشد اما فردی دیگر در فرهنگی دیگر اصلاً حتی متوجه آن نشود. بنابراین می توان نتیجه گرفت که احساس گناه تا حدودی آموختنی است.

نمونه هایی از احساس گناه

موقعیت های گوناگونی وجود دارد که فرد ممکن است احساس گناه را تجربه کند و آنچه که برای شخصی بار گناه به همراه می آورد ممکن است برای فردی دیگر به اینگونه نباشد. نمونه هایی از این موقعیت ها در زیر ارائه شده است:

• فردی که برای طلاق اقدام کرده ممکن است احساس گناه داشته باشد چرا که با باور متعهد بودن به زندگی زناشویی اش تداخل دارد.
• کودکی که مورد تجاوز جنسی قرار گرفته ممکن است به علت تجاوز احساس گناه داشته باشد چرا که فکر می کند مسئول اتفاق رخ داده بوده و کاری اشتباه انجام داده است.
• والدی که رابطه صمیمی با کودک خود نداشته و ممکن است به این خاطر احساس گناه را تجربه کند چرا که برای برقراری رابطه ای مناسب تا جایی که می توانسته تلاش نکرده است.
• مدیری که به گذشته خود می نگرد و به خاطر انجام دادن/ندادن برخی کارها احساس گناه می کند، مانند اینکه نتوانسته زمان لازم را در اختیار کودکان خود قرار دهد.

احساس گناه و روانشناسی

برخی از افراد در کنار امدن با احساس گناه دچار مشکل می شوند که ممکن است سبب افسردگی یا اضطراب مزمن در آنها شود. احساس گناه و شرم از عواملی هستند که احتمالاً به رفتارهای وسواسی فکری-عملی (Obsessive and Compulsive behaviors) منجر شده و احساس گناه شدید ممکن است سبب شود فرد از روابط با اطرافیان خود دوری کند. روان درمانی می تواند به فرد کمک کند تا هیجانات ناخواسته را شناسایی و حل کند. از طرفی درمان می تواند به فرد کمک کند چرا که به او یاد می دهد چگونه با احساسات منفی خود زندگی کند.

کنارآمدن با احساس گناه

برخی مواقع حل مسائل با فردی که نسبت به او به خاطر انجام رفتاری اشتباه، احساس گناه دارید، دشوار است؛ مانند زمانی که یکی از والدین از دنیا می رود و فرزند نمی تواند از او به خاطر رفتار اشتباه خود عذر خواهی کند. در سایر موارد ممکن است احساس گناه درک شده با رفتار متناسب نباشد یا حتی مدت ها بعد از عذر خواهی یا جبران ادامه داشته باشد. مثلاً ممکن است مادری به خاطر اینکه بر سر فرزندش فریاد کشیده مدت ها این حس را داشته باشد. در چنین مواردی، درمان روانشناختی می تواند کمک کننده باشد. درمانگر در شناخت و کنارآمدن با احساسات ناشناس به مراجع کمک کرده و مراجع می تواند افکارش نسبت به اتفاق را بازبینی و مجدداً شکلی تازه دهد. درمانگر همچنین می تواند برای حل مسائل مربوط به این احساس فرد، با خانواده او در ارتباط بوده و یا جلسات مشاوره ای ترتیب دهد.

احساس گناه احساسی بسیار قوی است که سبب می شود افراد تصمیمات اخلاقی فراوانی اتخاذ کنند، یا اینکه وجود این حس به این معناست که فرد تاکنون برای جبران آن رفتار خطا کاری انجام نداده است. فرد ممکن است رفتار خود را توجیه کرده و یا سعی در عقلانی سازی آن داشته باشد، اما این رفتارها تنها برای مدتی او را آرام می سازند. مشورت با فردی قابل اطمینان، عذر خواهی و پذیرش مسئولیت نسبت به رفتارهای خطا انجام داده و یا سعی در بهبود روابط با اطرافیان و یا به طور کلی جهان می تواند از راه کارهای عملی باشد که در جلسه درمانی از آنها استفاده کرد.

درمان احساس گناه می تواند مراحل زیر را در بر داشته باشد:

1. علت احساس گناه را بیابید. بسیاری از مواقع ممکن است احساس گناه ما ناشی از رفتار یا گفتار ما باشد که فردی دیگر را آزرده خاطر کرده است. ممکن است زمانی احساس گناه داشته باشید که کاملاً طبیعی و نرمال باشد که به آن احساس گناه خوب گفته می شود. چرا که همچون چراغ خطری شما را از رفتارتان آگاه می سازد.
2. احساس گناه نامناسب را شناسایی کنید. برخی مواقع ما احساس گناهی را تجربه می کنیم که نباید وجود داشته باشد. به این نوع حس گناه، احساس گناه ناسالم یا نامناسب می گویند. چرا که هدفی را دنبال نکرده و تنها حس بدی را در ما ایجاد می کند.
3. بدانید که نسبت به چه چیزی حس گناه دارید. اگر نسبت به مسئله ای احساس گناه دارید بسیار خوب است که ابتدا آن مسئله را شناسایی کرده و علت یابی کنید. شناسایی منبع احساس گناه و اینکه چرا در شما این حس را ایجاد می کند می تواند در شناسایی احساس گناه مثبت و سالم یا ناسالم کمک کند.
4. در مورد احساساتتان بنویسید. نوشتن در مورد احساسات به شما کمک می کند تا آن را درک کرده و با آن کنار بیایید. با نوشتن دلایل احساس گناه خود شروع کنید. اگر به خاطر رفتار یا گفتار خود نسبت به فردی احساس گناه دارید، آن را با تمام جزئیاتی که به خاطر دارید یادداشت کنید. در نوشته هایتان احساس خود و اینکه چه چیزی سبب شد این حس را پیدا کنید نیز اضافه کنید.
5. اگر لازم است به خاطر رفتار خود عذر خواهی کنید. بعد از شناسایی اینکه احساس گناه شما مثبت یا منفی است، می توانید نتیجه بگیرید که آیا برای رفتار خود نیاز به عذرخواهی دارید یا خیر.
6. برای جلوگیری از وقوع موارد مشابه نتیجه نهایی را در زندگی خود پیاده کنید. بعد از شناسایی احساس گناه، سالم یا ناسالم بودن آن و در صورت نیاز عذر خواهی به خاطر آن، باید زمانی را برای تفکر در مورد نحوه جلوگیری از وقوع موارد مشابه اختصاص دهید. بازخورد دادن به خود و تفکر در مورد اینکه چگونه از موارد مشابه جلوگیری کنید می تواند از خاطره ای تلخ تجربه ای برای شما بسازد.
7. نسبت به آن قدردان باشید! احساس گناه می تواند سبب به وجود آمدن افکاری منفی در شما شده و نه تنها در آینده تأثیری بر رفتار شما نداشته باشد، بلکه احساسی منفی را در شما پایدار کند. بنابراین با قدردانی به احساس گناه خود نگاه کنید تا بتوانید از آن به عنوان تجربه ای اگرچه تلخ اما مفید استفاده نمایید.
8. خود را ببخشید. بخشش خود، همانند بخشیدن دیگران، بخشی مهم در کنار آمدن با این احساس و گذر از آن می باشد. اگر به خاطر آنچه که نسبت به دیگران انجام داده اید و یا مسائلی که از کنترل شما خارج هستند احساس گناه دارید، لازم است که خود را ببخشید. یک راه برای گذر از احساس گناه یادگیری بخشیدن خود است مانند زمانی که دوست خود را می بخشید. زمانی که رفتاری خطا از شما سر زد و به همان دلیل احساس گناه کردید، از سرزنش و گفتار منفی بپرهیزید و همواره این جمله را تکرار کنید که: اشتباهی مرتکب شدم اما این به این معنا نیست که آدم بدی هستم.
9. فردا، روز دیگری است. با درک این جمله و اینکه هر روز، شروعی تازه است برای فرصتی جدید، امیدوار بودن و تعهد های جدید، می توان روز خود را شروع کرد. اگرچه رفتار و گفتار شما اشتباه بوده اما به این معنا نیست که آینده شما را برای همیشه تحت تأثیر خود قرار می دهد. درست است که این رفتارهای خطا می تواند عواقبی داشته باشد اما بنمی تواند تمام آینده شمار ا کنترل کند.
10. با دیگران در ارتباط باشید. برقرار کردن ارتباط با دیگران به همان اندازه که می تواند برای فرد دریافت کننده کمک مناسب باشد می تواند برای فردی که کمک را ارائه می کند نیز سود آور باشد. اگرچه باید این را مد نظر داشته باشید که کمک کردن شما به اطرافیان الزاماً به معنای این نیست که آنها نیز در قبال شما مسئولیت این را دارند که به شما کمک ارائه کنند.
11. درمانی ذهنی/روحی را وارد زندگی خود کنید. می توانید از راه های دیگری مانند شرکت در جلسات گروه درمانی مربوط به این مسائل شرکت کنید.
12. در نهایت اگر نتوانستید با احساس گناه خود کنار بیایید، از یک متخصص کمک بگیرید.

نمونه درمانی

فائق آمدن بر احساس گناهی طولانی مدت: Y که ۲۳ سال دارد، برای درمان احساس گناه خود در مورد رفتار خطایی که در دوران نوجوانی داشته به مشاور مراجعه کرده است. او و چند تن از دوستانش دو مرد بی خانمان که در اطراف مدرسه آنها زندگی می کردند را مورد آزار و اذیت قرار می دادند. آنها را مسخره کرده، وسایل آنها را در سطل ها زباله می ریخته و سطل ها را به سمت آنها پرت می کردند. احساس گناه او بعد از سال ها و بازگشت به آن منطقه برای جبران و عذر خواهی بدتر شده است چرا که نتوانسته بود آنها را پیدا کند. بعد از گذشت جلساتی از مشاوره او تصمیم گرفت به پناهگاه هایی که از افراد بی خانمان سرپرستی می کنند و یا برای آنها غذا تهیه می کنند رفته و در انجام این امور به آنها کمک کند. اگرچه احساس گناه او از بین نرفته اما از این بابت که در حال کمک به افرادی است که مانند آن دو هستند، احساس رضایت می کند.

• https://en.wikipedia.org/wiki/Guilt_(emotion)
• http://www.wikihow.com/Overcome-Feelings-of-Guilt
• http://www.goodtherapy.org/learn-about-therapy/issues/guilt
• https://www.psychologytoday.com/blog/fulfillment-any-age/201208/the-definitive-guide-guilt