دکتر حیدرعلی هومن، بنیان‌گذار روان سنجی نوین در ایران، در دوم مهرماه هزار و سیصد و یازده در خانواده‌ای مذهبی و اهل علم در شهر شیراز چشم به جهان گشود. تحصیلات خود در سطح ابتدایی و دبیرستان را با موفقیت در استان فارس به پایان رساند.
دکتر هومن پس از گذران تحصیلات کارشناسی خود در دانشکده افسری، در طول سالهای ۱۳۴۷-۱۳۴۴ موفق به اخذ دو مدرک کارشناسی ارشد در زمینه روان سنجی از دانش سرای عالی و روانشناسی تربیتی از دانشگاه تهران شدند. کار تدریس و پژوهش و هدایت صدها پایان نامه‌تحصیلی در دانشگاهها را عملاً از سال ۱۳۴۴ آغاز کردند که تا ۴۷ سال بعد نیز ادامه یافت.
روند فعالیت و تأثیر ایشان در روانسنجی
- تأسیس اولین مؤسسه تحقیقات و مطالعات روانسنجی
دکتر هومن با الهام از استادان بزرگ ایرانی خود در دانشگاه تهران و مطالعه کتاب‌های مرتبط با روان سنجی، اولین مرکز روان سنجی و سنجش هوش و استعداد ایران را در بخش کارگزینی و امور اداری نیروی زمینی ارتش با عنوان “سازمان تحقیقات علمی و روانسنجی” تأسیس نمودند و کار تدوین و اجرای تستهای هوش، استعداد و رغبت را در گروه داوطلبان ورود به ارتش (شامل افسران و درجه داران) به طریقی نظام‌مند نهادینه کردند که تا سالها بعد، حتی بدون حضور ایشان نیز ادامه یافته است. برای ارزیابی و قوت بخشیدن به فعالیتهای علمی این سازمان، گاهی از نظرات استادان طراز اول رشته روانشناسی و متخصصان سنجش و اندازه‌گیری‌های روانشناختی از جمله آقایان دکتر علی محمد کاردان، محمد نقی براهنی، و سرکار خانم دکتر زهره سرمد استفاده می نمودند.
در یکی از سخنرانی‌هایشان اذعان نمودند که تشکیل سازمان تحقیقات روانسنجی ارتش،
زندگیشان را بسیار متحول کرد. بیشتر اوقات برای به ثمر رساندن کارها تا پاسی از نیمه شب را در همان مرکز کار میکردند. سازمانی را که با ۳ نفر در حد شعبه پایه گذاری کرده بودند به ۶۵ نفر در حد حوزه رساندند و از بزرگترین سازمان‌های تحقیقاتی مملکت گردید که در واقع این مرکز را میتوان به عنوان الگویی برای سایر مراکز تحقیقاتی کشور دانست.
- استانداردسازی انواع تست‌ها و پرسشنامه‌های روانشناختی
ایشان کار تدوین، نظارت بر اجرا و استانداردسازی تستهای هوش در آزمونهای مراکز آموزش عالی و بعدها کنکور سراسری را انجام دادند و به دلیل انگیزه قوی، تست‌ها، پرسشنامه‌ها، سیاهه‌ها، و مقیاس‌های درجهبندی زیادی را با هزینه شخصی از سازمان‌های ETS در انگلیس و NFER در آمریکا خریداری و سپس در گروه‌های نمونه ایرانی استاندارد کردند که بسیاری از آن‌ها بعد از سالیان زیاد، پس از استانداردسازی مجدد، هنوز هم اجرا می‌شوند. پرسشنامه ارجحیت شخصی ادواردز، پرسشنامه گوردون، چند وجهی مینه سوتا، برون‌گرایی- درون‌گرایی آیزنک، انواع مختلف پرسشنامه‌های سنجش موضع یا مکان کنترل درونی- بیرونی از این دسته موارد هستند.
بعد از پیروزی انقلاب اسلامی با هزینه شخصی برای کسب مدرک دکترا و فوق دکترا به آمریکا سفر کردند و طی سالهای ۱۹۷۹ الی ۱۹۸۴ در دانشگاه کلمبیا در شهر نیویورک به تحصیل علم در زمینه های ذیل پرداختند:
-
کارشناسی ارشد رشته “زبان و ادبیات انگلیسی” از Teachers College
-
دوره تکمیلی کارشناسی ارشد (PHil) در رشته “روان شناسی تربیتی- اندازه‌گیری و ارزشیابی”
-
کارشناسی ارشد رشته “فلسفه” (Master of Philosophy)
-
دکتری رشته “اندازه‌گیری و ارزشیابی و آمار”
-
فوق دکتری پژوهش (post-Doctoral Research) در رشته “اندازه‌گیری و ارزشیابی” – در زمینه تحلیل داده‌ها، آمار پیشرفته، تست سازی و برنامه‌نویسی کامپیوتر- زیر نظر پروفسور Narvis Sontag
-
دکتری رشته “روان شناسی تربیتی- اندازه‌گیری و ارزشیابی”
در سال ۱۳۶۲ با وجود شرایط کاری بسیار مناسبی که در جامعه علمی آمریکا داشتند صرفا برای خدمت به جامعه علمی کشور خودشان، به ایران بازگشتند و با تلاشی مضاعف شروع به کار نمودند. از اهم فعالیتهای ایشان میتوان موارد زیر را نام برد
-
رئیس سازمان تحقیقات علمی و روانسنجی ارتش
-
رئیس بخش پژوهش سازمان سنجش و آموزش کشور
-
رئیس کمیته پژوهش انجمن اولیاء و مربیان
-
رئیس مرکز پژوهشهای مدیریت در مرکز آموزش مدیریت دولتی
-
تدریس در دانشکده روانشناسی و علوم تربیتی دانشگاههای تهران، شهید بهشتی، علامه طباطبایی و آزاد اسلامی
-
عضویت در هیأت علمی مرکز آموزش مدیریت دولتی
-
عضویت در شورای پژوهشی مؤسسه عالی پژوهش سازمان تأمین اجتماعی
-
همکاری علمی-پژوهشی با اداره آموزش هواپیمایی جمهوری اسلامی ایران
سراسر زندگی پر بار ایشان، با پشتکار و شور و شوق فراوان صرف مطالعه، به روز رسانی اطلاعات، ترجمه، تألیف، پژوهش و تدریس با استفاده از فن آوریهای نو می شد. لحظه ای از وقت خود را تلف نمی کردند. گاه مطالبی را با این امید تدوین می کردند که به قول وی، شاید بتواند برای جامعه پیشرو آینده و کسانی که یادگیری عمیق را به یادگیری سطحی ترجیح می‌دهند مفید واقع شود. رقابت سازنده در رسیدن به درجات بالای علمی را بسیار دوست داشتند و برای رقیبان علمی سرسخت خود، احترام بسیار زیادی قائل بودند. از نقد و ارزیابی علمی آثارشان به شدت لذت میبردند.
به هنگام خلق آثار تألیفی یا ترجمه‌ای خود، اگر متون کتاب برای نخستین بار در کشور ارائه می‌شد یا اگر احساس میکردند مباحث آن برای مخاطبان تازگی دارد، قبل از مبادرت به چاپ فرم نهایی، متن دستنویس اولیه آن را در اختیار یک یا دو همکار دانشگاهی خبره متخصص در حوزه مورد نظر یا زمینه‌های وابسته به آن قرار می‌دادند و از آنان می‌خواستند با دیدی انتقادی و بسیار صریح (بدون هرگونه چشم‌پوشی) به مباحث آن بنگرند و اشتباهات سهوی یا غیر سهوی کوچک و بزرگ وی را مشخص نمایند. علاوه براین، پس ازبررسی مجدد و اعمال پیشنهادهای درست همکاران متخصص خود، همین کار را به هنگام تدریس نیز در مورد دانشجویان خود انجام می‌دادند و به آنان گوشزد میکردند با دیدی انتقادی اشکالات ظاهری و معنایی محتوا و فرمول‌های کتاب را به وی منعکس نمایند. بدین ترتیب حاصل اینگونه بازخوردهای چند جانبه از مخاطبان اثر را، میتوان در ماندگاری آثار خلق شده و ارجاع بی‌شمار نویسندگان، پژوهشگران و دانشجویان، به تألیفات ایشان و همچنین انتخاب سه کتابشان (شناخت روش علمی، تحلیل داده های چندمتغیری و آمار استنباطی) بهعنوان کتاب برگزیده سال دید.
از تألیفات و ترجمه های ایشان، می توان به موارد زیر اشاره نمود
- اندازه‌گیری های روانی و تربیتی و فن تهیه تست، با تجدید نظرهای متعدد ۱۳۵۴تا ۱۳۷۸
- پایه های پژوهش در علوم رفتاری ۱۳۶۶ (چاپ اول)، ۱۳۷۱ (چاپ چهارم)
- ریاضیات پایه آمار(با تجدید نظرهای متعدد) ۱۳۷۰ تا ۱۳۸۴
- اندازه گیری های روانی و تربیتی با تجدید نظر کلی ۱۳۸۱ ، ۱۳۸۲
- استنباط آماری در پژوهش رفتاری ۱۳۷۰ ، ۱۳۷۲، ۱۳۷۳، ۱۳۷۴ ، ۱۳۷۸
- شناخت روش علمی در علوم رفتاری (کتاب سال) ۱۳۷۴ تا ۱۳۸۴ (چاپ نهم)
- آمار توصیفی در علوم رفتاری ۱۳۷۵
- زمینه ارزشیابی برنامه های آموزشی ۱۳۷۵
- روش تهیه آزمون هوش: هوش آزمای تهران _ استنفرد _ بینه (با همکاری دکتر غلامعلی افروز)
- (برنده جایزه خوارزمی) ۱۳۷۵، ۱۳۷۸ ( چاپ هشتم)
- تحلیل داده های طبقه ای و مدل های خطی لگاریتمی ۱۳۷۷
- راهنمای تدوین گزارش پژوهشی، رساله و پایان نامه تحصیلی ۱۳۷۸ ، ۱۳۸۴
- تحلیل دادههای چند متغیری ۱۳۸۰ (کتاب سال) ۱۳۸۵
- اندازه گیری های روانی و تربیتی (فن تهیه تست و پرسشنامه) ۱۳۸۱ تا ۱۳۸۹(چاپ شانزدهم)
- تهیه و استاندارد ساختن مقیاس سنجش رضایت شغلی کارکنان دولت ۱۳۸۱
- استنباط آماری در پژوهش رفتاری با تجدید نظر کلی ۱۳۸۳، ۱۳۸۴، ۱۳۸۷
- مدلیابی معادلات ساختاری با کاربرد LISREL 1384، ۱۳۸۶
- ترجمه کتاب روانسنجی کاربردی (نوشته ثرندایک، ۱۹۸۲) انتشارات دانشگاه تهران ۱۳۶۶، ۱۳۶۹، ۱۳۷۵
- ترجمه کتاب پایه های تئوری سؤال – پاسخ (نوشته بیکر) (با همکاری دکتر علی عسگری) ۱۳۸۰
- راهنمای عملی پژوهش کیفی ۱۳۸۵
- شناخت روش علمی در علوم رفتاری با تجدید نظر کلی ۱۳۸۶
- راهنمای عملی فراتحلیل ۱۳۸۷
- راهنمای عملی تدوین پایان نامه تحصیلی ۱۳۸۸
- راهنمای تدوین جدول های آماری در پژوهش رفتاری (با همکاری دکتر علی عسگری) ۱۳۸۸
- ترکیب پژوهش و فراتحلیل ۱۳۹۱
دکتر هومن دست پرورده استادان بزرگی از دانشگاه تهران همچون دکتر علی اکبر سیاسی، محمود صناعی، محمود هومن، یحیی مهدوی، علی محمد کاردان، مرتضی نصفت، مهندس احمد آرام و استادان به نام آمریکایی همچون هیز، پدهازر، مونرو (آماردان)، فردل.کرلینگر (تئوریپرداز بزرگ پژوهش علمی)، لرد، ثرندایک، وانگاف (روان سنج)، ریچارد ولف (استاد ارزشیابی آموزشی) بودند و زکات علم شان را با پرورش استادان بسیار زیادی در دانشگاههای مختلف پرداخت کردند.
ایشان بواسطه شایستگی و خدمات ارزنده شان همواره فردی ستودنی بودند و در زندگی
پر ارزششان موفق به کسب افتخاراتی شدند که از این دست تقدیرها میتوان به موارد ذیل اشاره کرد.
-
دریافت جایزه جشنواره خوارزمی به مناسبت استاندارد ساختن هوش‌آزمای انفرادی استنفرد-بینه ۱۳۷۵، ۱۳۸۰
-
پژوهش تقدیر شده با عنوان «تهیه و استاندارد ساختن مقیاس سنجش رضایت شغلی کارمندان ایران» ۱۳۸۰
-
نکوداشت پنجاه سال خدمات بی بدیل علمی-پژوهشی و بنیانگذاری روانسنجی نوین در ایران، از سوی رئیس دانشکده روانشناسی و علوم تربیتی دانشگاه تهران (آقای دکتر غلامعلی افروز) اسفند ۱۳۸۷
-
پژوهشگر برگزیده جشنواره ابوریحان
-
لوح تقدیر به پاس خدمات علمی- پژوهشی و تدریس ایشان، از سوی اعضای هیأت مدیره انجمن روانشناسی ایران ۱۳۸۶
-
لوح تقدیر به پاس خدمت در مؤسسه پژوهش تأمین اجتماعی، از سوی رئیس مؤسسه (آقای دکتر محمد زمانی) ۱۳۸۶
-
لوح تقدیر به پاس خدمت در مرکز بهسازی و آموزش منابع انسانی هواپیمایی جمهوری اسلامی ایران، از سوی معاون مدیر عامل آموزشی و رئیس مرکز
-
لوح تقدیر به پاس خدمات علمی- پژوهشی و تدریس ایشان، از سوی رئیس پژوهشگاه حوزه و دانشگاه (آقای دکتر علیرضا اعرافی)، وزارت علوم تحقیقات و فنآوری اسفند
۱۳۸۷
دکتر هومن نیز همانند بسیاری از پژوهشگران و اندیشمندان، با سختی‌های بسیاری در کار و تحقیقات شان مواجه بودند اما هیچگاه دست از تلاش برنداشتند و همواره موفق شدند تا تهدیدها را به فرصت تبدیل کنند.
تأکید بر تئوری پردازی
یکی از دغدغه های دکتر هومن لزوم تأکید بر تئوری پردازی بود. ایشان می فرمودند ملاحظات نظری همواره باید راهنمای طرح، تحلیل و تفسیر نتایج باشد. بدون وجود تئوری، «علم» چیزی جز تعدادی قانون و مقداری دانش پراکنده نیست. تئوری به سازمان دادن دانش و برقراری ارتباط کمک می‌کند. برای عمل رهنمودی فراهم می آورد و به توسعه، رشد و ارزشیابی مداخله ها یاری می رساند. حل مسائل عملی زندگی، بدون آنکه یاد بگیریم این مسائل چرا و چگونه حل شده است، جنبه زودگذر و موقتی دارد و تئوری در حقیقت، مهم‌ترین منبع مؤثر بر عمل است.
اهم پروژه‌ها و فعالیتهای پژوهشی منفرد
- پیشبینی موفقیت دانشجو (وزارت فرهنگ و آموزش عالی، سازمان سنجش و آموزش کشور) ۱۳۵۴
- روابط بین پدر و مادر و فرزند (۶جلد)، انجمن اولیاء و مربیان ایران ۱۳۵۳ تا ۱۳۵۷
- شناخت الگوهای رفتاری نوجوانان، انجمن اولیاء و مربیان ایران ۱۳۵۸
- مطالعه روائی درجه بندی‌ها (منتشر شده درمجله Psychological Reports آمریکا) ۱۹۸۲
- برگردان و استاندارد ساختن پرسشنامه ارجحیت شخصی ادواردز (در جامعه ایرانی)، نتایج این پژوهش که با تلاش و هزینه شخصی روی ۲۴۰۰ نفر نمونه اجرا شده رایگان به دانشگاه تهران تقدیم و در ویژه نامه روانسنجی ضمیمه فصلنامه دانشکده علوم تربیتی دانشگاه تهران، سال ۱۳۶۷ منتشر شده است.
- استاندارد ساختن هوش آزمای انفرادی تهران _ استنفرد _ بینه با همکاری آقای دکتر غلامعلی افروز
- تهیه و استاندارد ساختن مقیاس سنجش رضایت شغلی در سطح کشور
- تهیه نوار ویدیوئی روش پژوهش و نگارش پایان نامه (با همکاری مرکز آموزش مدیریت دولتی)
- تهیه نوار ویدیوئی طرح‌های پژوهشی (با همکاری مؤسسه عالی پژوهش، سازمان مدیریت و برنامه ریزی)
- تهیه نوار ویدیوئی تحلیل دادههای چند متغیری در پژوهش رفتاری (با همکاری مؤسسه عالی پژوهش، سازمان مدیریت و برنامه ریزی)
- نظارت و مشاوره متدولوژی تعداد زیادی از پژوهشهای ملی در کشور
- داوری علمی- تخصصی صدها مقاله پژوهشی مجله‌های علمی در رشته‌های تحصیلی مختلف
- نقد و ارزشیابی کتب و پژوهشهای علمی شرکت داده شده در جشنواره‌های علمی
اهم مقالات
- ارتباط بین هوش، پیشرفت تحصیلی و شخصیت (مجله روانشناسی شماره ۱۲، ۱۳۵۳)
- تست های هوش چه چیز را می سنجند (فصلنامه علوم تربیتی دانشگاه تهران، ۱۳۶۴)
- مطالعه روائی درجه بندی‌ها (فصلنامه علوم تربیتی دانشگاه تهران، ۱۳۶۵)
- بررسی مدلهای علی پیشرفت تحصیلی (فصلنامه علوم تربیتی دانشگاه تهران، ۱۳۶۶)
- آماده سازی هوش آزمای انفرادی (نشریه علوم تربیتی دانشگاه تهران، ۱۳۶۷)
- هوش آزمای انفرادی تهران _استنفرد_ بینه (نشریه علوم تربیتی دانشگاه تهران، ۱۳۶۸)
- تحلیل عاملی مواد تست بندر گشتالت (فصلنامه پژوهش های روان شناختی، ۱۳۷۷)
- تهیه و استاندارد ساختن آزمون انگیزه پیشرفت (فصلنامه پژوهشهای روانشناختی، ۱۳۷۹)
- تهیه و استاندارد ساختن مقیاس سنجش رضایت شغلی (مجله مدیریت علمی – کاربردی، ۱۳۸۱)
- تحلیل عاملی، دشواری‌ها و تنگناهای آن (مجله روانشناختی و علوم تربیتی دانشگاه تهران، ۱۳۸۴)
- ضریب توافق بین درجهبندی کنندگان (مجله روانشناسان ایران، تهران ۱۳۸۷)
ایشان به دانشجویان خود عشق می ورزیدند و با علاقه تمام و احساس مسئولیت فراوان در تربیت و پرورش آنان برای خدمت به جامعه در حال پیشرفت اهتمام می ورزیدند. همواره سعی می نمودند با جملات تأثیرگذار ذهن آنان را به سوی تعالی متمرکز نمایند. این استاد فرزانه، جان کلام تجربه سالها ممارست خود را این گونه در طبق اخلاص میگذاردند:
-
هیچ چیز زودگذرتر از موفقیت نیست، موفقیت رضایت بخش، در بینهایت به دست
می آید. -
موفقیت آن نیست که هرگز زمین نخوری بلکه آنست که بعد از هر زمین خوردن زود برخیزی.
-
پرواز را با پرواز آغاز نمیکنند، ابتدا باید ایستادن، راه رفتن، دویدن و بالا رفتن را بیاموزی.
سرانجام استاد در اثر ابتلا به بیماری سرطان ریه و تحمل مشقات فراوان در طول سه ماه آخر زندگی، در تاریخ ۱۲ آذرماه سال ۱۳۹۱ خورشیدی مصادف با ۱۷ محرم ۱۴۳۴ قمری بدرود حیات گفتند. پیکر ایشان در میان خیل طرفداران، از دانشجو تا استاد به‌ویژه استادانی که از لحاظ علمی هم درجه و همکار ایشان بودند، از محل دفتر خدمات روانسنجی و مشاوره‌ای که در چهارسال آخر عمر تأسیس کرده بودند و سپس از مقابل درب اصلی دانشکده روانشناسی و علوم تربیتی دانشگاه تهران که سالها با شور و شوق فراوان در آن تدریس کرده بودند، تشییع شد. هر چند ایشان به واسطه قرار گرفتن در فهرست چهره‌های ماندگار، در قطعه نام‌آوران بهشت زهرای شهر تهران به خاک سپرده شدند اما افکار بزرگ و صدای پر از لطفشان برای همیشه در ذهن و گوش تک تک همراهان شان طنین انداز است.
