یکی از مشکلات روان‌شناختی خود کم بینی یا عقده حقارت است. ممکن است این احساس گاهی برای هر یک از ما پیش آمده باشد. زمانی که خودمان را با دیگران مقایسه می‌کنیم، ممکن است که احساس ناکافی بودن را تجربه کرده باشیم. زمانی این احساسات به ما آسیب می‌زند که بر زندگی ما تأثیر منفی بگذارد و عملکرد و هدف‌های زندگی ما را مختل کند. افرادی که از این احساس رنج می‌برند در زندگی دچار مشکلات عدیده‌ای خواهند شد که فعالیت‌های روزمره آن‌ها را تحت تأثیر قرار می‌گیرد.
اگر تاریخچه این مسئله را بررسی کنیم، عقده حقارت برای اولین بار توسط یک روانشناس اتریشی به نام آلفرد آدلر در قرن بیستم مطرح گردید. آلفرد این مشکل را ناشی از تجارب دردناک دوران کودکی می‌دانست. به‌خصوص رفتارهای والدین و نادیده گرفتن نیازهای کودک توسط آن‌ها می‌تواند احساس اعتمادبه‌نفس او را تحت تأثیر قرار دهد. این احساس ریشه در مقایسه گری والدین در بین کودک با دیگران دارند.
خود کم بینی چیست؟
عقده حقارت احساس مداوم بی‌کفایتی یا ناامنی در زندگی روزمره است که به فرد القا می‌کند که از نظر جسمی یا ذهنی نسبت به دیگران پایین‌تر است. اگر این احساس به‌صورت مداوم تکرار شود، می‌توان گفت که فرد دچار عقده حقارت شده است. افراد در برابر عقده حقارت به دو شیوه پاسخ می‌دهند. یا فرد مبتلا به گوشه‌گیری می‌شود و به‌ندرت با دیگران تعامل می‌کند، یا با رقابتی شدن بیش‌ازحد با این احساس خود مبارزه کند. شکل دوم نیز گاهی اوقات می‌تواند به یک عقده برتری تبدیل شود.
خود کم بینی یا عقده حقارت را می‌توان نادیده گرفتن یا کم‌توجهی به توانایی و استعدادها و نیازهای خود دانست. افرادی که با این احساس درگیرند، دچار کمبود اعتمادبه‌نفس در مورد خود و استعدادهایشان هستند. این افراد مدام خود را با دیگران مقایسه می‌کنند و همیشه خودشان را پایین‌تر از دیگران تصور می‌کنند. این افراد ترس عمیقی از شکست خوردن و انتقاد دارند. آن‌ها در زندگی عادی خود نیز سطح بالایی از استرس و اضطراب را تجربه می‌کنند.
این احساس برای افراد بسیار آزار دهنده و مضر است و تمام تصمیم‌گیری‌های آنان را تحت‌الشعاع قرار می‌دهد. افرادی که با خود کم بینی و عقده حقارت درگیرند، معمولاً دچار احساس بی‌کفایتی در مورد خود هستند و چه این احساس واقعی و چه خیالی باشد، برای این افراد بسیار جدی و مخرب است. این احساس می‌تواند منشأ از یک نقص فیزیکی و ظاهری داشته باشد و گاهی ممکن است صرفاً یک تصور بی‌پایه و اساس باشد که در اثر تکرار در ذهن فرد ایجاد شده است.
انواع خود کم بینی یا عقده حقارت
آدلر دو نوع طبقه‌بندی برای عقده حقارت ارائه کرده است. حقارت اولیه و حقارت ثانویه که هرکدام تفاوت‌هایی را باهم دارند.
عقده حقارت اولیه
این نوع از حقارت در دوران کودکی ظاهر می‌شود و علت آن مقایسه‌ای است که والدین بین کودک خود و دیگران انجام می‌دهند. احساسات کودکان در این دوره بسیار آسیب‌پذیر است و اگر مدام به او تکرار کنیم که به‌اندازه کافی خوب نیست و در مقایسه با دیگران توانایی کمتری دارد، باعث احساس درماندگی، خشم، اضطراب و غم در او می‌شود. با تخریب اعتمادبه‌نفس، عزت نفس او تحت تأثیر احساسات منفی قرار می‌گیرد و با انتقال آن به بزرگ‌سالی روابط کاری، عاطفی فرد در محیط کار و تحصیل دچار اختلال می‌شود.
عقده حقارت ثانویه
زمان بروز این احساس در بزرگ‌سالی است و به همین دلیل به آن حقارت ثانویه گفته می‌شود. علتی که برای آن ذکر شده است احساسات تلخ و آزار دهنده‌ای است که از گذشته و در دوران کودکی در ناخودآگاه فرد باقی مانده است. افرادی که با عقده درگیر باشند معمولاً از رسیدن به اهداف و برنامه‌های خود برای زندگی بازمی‌مانند؛ زیرا باعث شکل‌گیری عزت نفس پایین در شخص و ناامنی ناتوان کننده‌ای در او می‌شود که حاصل آن شکست‌های دوران بزرگ‌سالی است.
خود کم بینی یا عقده حقارت ناشی از چیست؟
روانشناسان معتقد هستند که ریشه بسیاری از مشکلات روانشناسی را باید در دوران کودکی جستجو کرد. این احساس نیز یک‌شبه در افراد ظاهر نمی‌شود و به‌احتمال زیاد یک عامل اصلی یا ترکیبی از چند عوامل در شکل‌گیری آن نقش داشته است. برخی از مهم‌ترین عواملی که باعث به وجود آمدن خود کم بینی یا احساس حقارت در افراد می‌شود، می‌تواند شامل موارد زیر باشد.
تجربیات دوران کودکی
عقده حقارت یا خودکم‌بینی احساسی است که در بزرگ‌سالی در افراد بروز می‌کند ولی علل پیدایش آن را باید در دوران کودکی جستجو کرد. گاهی یک تجربه ناخوشایند که احساس منفی را به کودک منتقل کرده باعث به وجود آمدن خود کم بینی در سنین بالا می‌شود. تنبیه‌هایی که گاهی پدر و مادر یا مدرسه برای بچه‌ها در نظر می‌گیرند باعث به وجود آمدن این حس در آن‌ها می‌شود که واقعاً مستحق آن هستند و باید تنبیه شوند. رویدادهای آسیب‌زا به‌خصوص در دوران کودکی نقش زیادی در عزت نفس افراد و شکل‌گیری احساس بی‌لیاقتی در فرد دارد.
انتظارات غیر واقع‌بینانه و آرمانی والدین
گاهی والدین آرزوها و انتظارات رؤیایی و دست نیافتنی برای فرزندان خود دارند و کودکان را برای دست‌یابی به این ایده آل های شخصی خود تحت فشار قرار می‌دهند و کودکان در صورت شکست در برآورده کردن این خواسته، دچار خود کم بینی یا احساس حقارت می‌شوند و مدام با این حس درگیر هستند که به‌اندازه کافی خوب نیستند.
نواقص ظاهری یا جسمی
گاهی وجود برخی از نواقص ظاهری و جسمی که با تمسخر گروه‌های همسالان همراه باشد، نقش زیادی در تخریب عزت نفس و بروز خود کم بینی و عقده حقارت دارد. بازخوردهای منفی که این افراد دریافت می‌کنند احساس خوب نبودن و بی‌ارزش بودن را در آن‌ها تقویت می‌کند.
مقایسه کودک با دیگران
مقایسه یکی از مهم‌ترین عواملی است که باعث تقویت خود کم بینی و احساس حقارت در افراد می‌شود. این مقایسه در محیط مدرسه یا گروه همسالان یا خانواده می‌تواند اتفاق بیافتد. مقایسه کودکان با یکدیگر در خانه یا مقایسه نمرات دانش آموزان و توانایی آن‌ها در محیط مدرسه تأثیر زیادی در کاهش اعتمادبه‌نفس و شکل‌گیری احساس حقارت و خود کم بینی دارد.
رسانه‌های اجتماعی
رسانه‌های جمعی گاهی الگوهایی را از زندگی و موفقیت برای جامعه ارائه می‌کنند که بسیار آزمانی و دست نیافتنی است. نمونه‌ای از این رفتارها تصاویری که از زندگی افراد در رسانه‌هایی مانند اینستاگرام منتشر می‌شود و باعث به وجود آمدن احساس مقایسه در بین افراد می‌شود. زندگی‌های پرزرق‌وبرق که در رسانه‌های اجتماعی دست به دست می‌شوند در اغلب موارد واقعی نیستند، ولی باعث شکل‌گیری خود کم بینی و عقده حقارت در افراد جامعه می‌شود. در این شرایط خودتان را به‌صورت نامطلوب با دیگران مقایسه کرده و خود را پایین‌تر از آن‌ها تصور می‌کنید و به‌جای تمرکز بر توانایی و استعدادهای خود بر زندگی آن‌ها تمرکز می‌کنید.
علائم خود کم بینی یا عقده حقارت
عقده حقارت معمولاً باعث بروز علائمی در فرد می‌شود که احساسات و رفتارهای او را تحت تأثیر قرار می‌دهد. در زیر به برخی از این علائم اشاره می‌کنیم:
- این افراد عزت نفس پایینی دارند.
- سطح بالایی از استرس و اضطراب را در زندگی عادی خود تجربه می‌کنند.
- اغلب به توانایی‌های خود شک دارند و این مهم‌ترین مشکل در این افراد است که تمامی فعالیت‌های آن‌ها را متوقف می‌کند.
- به بدترین حالت ممکن در مورد خود و دیگران فکر می‌کنند.
- در رسیدن به اهداف و برنامه‌های شخصی خود دچار مشکل هستند.
- سریع تسلیم می‌شوند و تلاشی برای رسیدن به احساس بهتر در خود نمی‌کنند.
- پذیرش انتقاد برای آن‌ها دشوار است و حس بدی را در آن‌ها ایجاد می‌کند. آن‌ها حتی نسبت به تحسین خودشان توسط دیگران نیز احساس خوبی ندارند.
- ریسک‌پذیری در این افراد بسیار پایین است.
- هر کار و فعالیتی که شکل رقابتی داشته باشد برای آن‌ها سخت و آزار دهنده است؛ زیرا احتمال مقایسه شدن در این فعالیت‌ها آن‌ها را آزار می‌دهد.
- گاهی ممکن است که این افراد برای جلب توجه دیگران علائم بیماری یا افسردگی از خود بروز دهند.
- آن‌ها تمایل شدید به پنهان‌کاری دارند و از اجتماعات دوری می‌کنند.
- احساسی که آن‌ها تجربه می‌کنند شرم و گناه و خجالت نیست بلکه آن‌ها احساس می‌کنند که دچار نقص درونی هستند.
- ارتباطی که با دیگران برقرار می‌کنند معمولاً تلخ و گزنده است و سعی دارند که احساس خود را به دیگران نیز انتقال دهند.
- این افراد علائمی از کمال‌گرایی و روان رنجوری نیز از خود بروز می‌دهند.
علائم مرتبط با خود کم بینی و عقده حقارت می‌تواند شامل موارد زیر باشد:
- همیشه در تلاش برای کمال
- رقابت شدید
- درگیر شدن در اقدامات جلب توجه
- سعی در پیدا کردن عیوب خود و دیگران
- ناتوانی در اعتراف به اشتباهات خود
- یافتن رضایت در بهتر انجام دادن کارها نسبت به دیگران
عقده حقارت چه تأثیراتی بر زندگی فرد دارد؟
اینکه فرد مدام با این احساس درگیر باشد که دیگران از او بهتر است و کارایی و توانمندی کافی را در امور ندارد، زندگی روزمره او تحت تأثیر این احساس منفی قرار می‌گیرد. زندگی با عقده حقارت می‌تواند تأثیراتی در فرد داشته باشد که در این بخش به آن‌ها اشاره می‌کنیم:
افزاش خطر ابتلا به اعتیاد
کاهش عزت نفس در افراد مبتلا به عقده حقارت می‌تواند آن‌ها را به سمت استفاده از الکل و مواد مخدر سوق دهد. این افراد گاهی افکار خودکشی را نیز از سر می گذارند.
افسردگی
ناامیدی که عقده حقارت در افراد به وجود می‌آورد زمینه را برای ابتلا به انواع افسردگی فراهم می‌کند. وقتی به‌طور مداوم با این احساس درگیر باشید که ناکافی هستید، این موضوع سلامت روح و روان شما را مختل می‌کند و منجر به افسردگی می‌شود.
کیفیت اجتماعی و زندگی کاری ضعیف‌تر
عقده حقارت می‌تواند توانایی و کارایی افراد را تا حد زیادی پایین بیاورد. احساس ناکافی بودن می‌تواند بر اجرای صحیح نقش شما در زندگی تأثیر منفی داشته باشد. احساس‌های منفی که تجربه می‌کنید شما را از حضور در جمع‌های اجتماعی گریزان می‌کند و حتی تمرکز شما را تحت تأثیر قرار دهد.
مدیریت و درمان خود کم بینی
اولین قدم برای مقابله با خود کم بینی و عقده حقارت مدیریت آن و در موارد حادتر درمان آن است. انتخاب یک روانشناس خبره و با تجربه که بتوانید احساس‌های خود را با او در میان بگذارید می‌تواند در کاهش تأثیرات احساسات منفی بسیار مؤثر باشد. گاهی افرادی که درگیر عقده حقارت یا خود کم بینی هستند، این تصور را دارند که اگر به روانشناس مراجعه کنند به آن‌ها برچسب دیوانگی زده می‌شود. درحالی‌که مهم‌ترین راه برای مدیریت و درمان عقده حقارت مراجعه به یک روانشناس است.
شما می‌توانید به این افراد کمک کنید تا به یک فرد متخصص اعتماد کنند. کلینیک روانشناسی مدت به شما این امکان را می‌دهد که برای درمان و مدیریت تأثیرات منفی عقده حقارت راهکارهای لازم را به کار ببرید. رایج‌ترین و مؤثرترین راه درمانی برای مقابله با عقده حقارت روان درمانی است. این افراد از طریق گفتگو می‌توانند احساسات خود را با یک درمانگر در میان بگذارند. روانشناس می‌تواند در حین هدایت احساسات آن‌ها روش‌های سازنده‌ای را در اختیار آن‌ها قرار دهد که بتوانند کیفیت زندگی خود را تغییر دهند.
گفتگوهای درونی مثبت می‌تواند در درمان عقده حقارت تأثیر زیادی داشته باشد. وقتی شروع به صحبت با خود می‌کنیم بهتر مشخص می‌شود که احساسات منفی از کجا ناشی می‌شود. باید در حین گفتگو با خود مهربان باشیم تا در جهت مثبت‌تر شدن احساسات درونی‌مان گام برداشته باشیم. استفاده از کمک‌های حمایتی یک درمانگر می‌تواند قدم‌به‌قدم شما را به موفقیت نزدیک‌تر کند.
یکی دیگر از راه‌هایی که در درمان به شما کمک خواهد کرد این است که با تمرین، نه گفتن را یاد بگیرید. باید قبول کنیم که تأمین خواسته‌های دیگران در بسیاری از موارد به زیان ما خواهد بود و احساسات منفی را در ما به وجود خواهد آورد. زیرا حس ناتوانی در برابر آن‌ها به ما دست می‌دهد. ما نیز مانند هر فرد دیگری عقاید و افکاری داریم که مخصوص خود ما هستند.
در نهایت باید دست از مقایسه خود با دیگران برداریم؛ زیرا این بدترین کار ممکن است که می‌توانیم در زندگی خود مرتکب شویم. زیرا هر فرد دارای توانایی و استعدادهای خاصی است که ویژه اوست و مقایسه خود با دیگران نه‌تنها کمکی به ما نمی کند بلکه حال روحی ما را بدتر می‌کند و انگیزه‌های لازم برای تغییر و رشد را از ما سلب می‌کند. حتی افراد دوقلو در یک خانواده نیز تفاوت‌های آشکاری از لحاظ روحیه و احساسات و توانایی‌ها باهم دارند.
چگونه بر خود کم بینی و عقده حقارت غلبه کنیم؟
گفتار درمانی و دارو درمانی که توسط روانشناسان در کلینیک مدت ارائه می‌شود، یک اقدام مؤثر در مبارزه با عقده حقارت است. در کنار آن با تغییراتی در طرز فکر و سبک زندگی خود می‌توانید به زندگی عادی و طبیعی خود بازگردید. درمانگران ما تا حصول نتیجه در کنار شما خواهند بود.
برای اینکه بتوانید بر احساس خودکم‌بینی و عقده حقارت غلبه کنید، موارد زیرا در نظر بگیرید:
- برای رسیدن به اهداف خود خط مشی کلی تعیین کنید.
- زمانی برای علایق و سرگرمی‌های خود اختصاص دهید.
- فعالیت‌هایی در جهت خود مراقبی جسمی و روحی خود ترتیب دهید و آن‌ها را به‌طور مرتب دنبال کنید.
- افرادی حامی و صادق و باانرژی مثبت در کنار خود داشته باشید.
- احساسات، تجربیات و پیشرفت‌های کوچک و بزرگ خود را در دفترچه‌ای یادداشت کنید.
