یک سال و نیم از شیوع کرونا می‌گذرد و درگیری با این بیماری همچنان ادامه دارد. در کمبود واکسن و روند کند واکسیناسیون در کشور، رهایی از این بیماری، تبدیل به رویایی دست نیافتنی شده است.  با افزایش موارد ابتلا و مرگ و درگیری گروه بیشتری از مردم با کرونا و پیامدهای آن، نگرانی از وضعیت سلامت روان جامعه که از همان ابتدای شیوع ویروس، توجه‌ها را به خود جلب کرده بود هم شدیدتر شده است. حالا بسیاری از خانواده‌ها حداقل یک قربانی کرونا داشته‌اند، کسب و کارشان کساد شده، اختلافات‌‌شان با اطرافیان بیشتر شده و … این وضعیت، روانشناسان و روانپزشکان را نسبت به آینده سلامت روان جامعه حساس‌تر کرده است.

دکترمحمد حاتمی، رئیس سازمان نظام روانشناسی و مشاوره از طرحی سخن می‌گوید که قرار است سلامت روان مردم را در پاندمی کرونا  و اثرات آن در دوران پسا کرونا را بررسی کند؛ طرحی که از سوی این سازمان به ستاد ملی مقابله با کرونا، شهرداری تهران و ریاست‌‌جمهوری پیشنهاد شده و تحت عنوان غربالگری روان ایرانیان شناخته می‌شود.  به‌گفته حاتمی، با استفاده از این طرح و همچنین براساس داده‌های عینی و تحقیقات میدانی، می‌توان تغییرات قابل توجه وضعیت سلامت روان مردم را از زمان شیوع کرونا تحلیل و ارزیابی کرد. رئیس سازمان نظام روانشناسی، در گفت‌وگو با همشهری توضیحات بیشتری دراین‌باره می‌دهد.

  در طرح پیشنهادی شما برای بررسی وضعیت سلامت روان مردم در دوران کرونا چه نکاتی مورد توجه قرار گرفته است؟
پیشنهاد ما به شهرداری تهران، ستاد ملی مقابله با کرونا و ریاست‌جمهوری، غربالگری سلامت روان مردم است. در همین زمینه هم تفاهمنامه‌ای با شهرداری داشته‌ایم و منتظر تأیید این طرح هستیم. ما به آنها پیشنهاد داده‌ایم تا وضعیت روانشناختی تمام گروه‌های سنی در 22منطقه تهران، بررسی شود تا بتوانیم براساس داده‌های موجود آن را بررسی کنیم. تحقیقات ما نشان داده که وضعیت روان مردم خوب نیست و در این زمینه هم دلایل محکم علمی داریم. با این حال بدون غربالگری، نمی‌توان شرایط سلامت روان مردم را به خوبی ارزیابی کرد. همه اینها در شرایطی است که در دوران پساکرونا، این وضعیت شدیدتر هم می‌شود. بنابراین با توجه به آمار رسمی و ارزیابی‌های مختلف، می‌توان قرار گرفتن در چنین وضعیتی را نوعی «سونامی» اختلالات روان تعبیر کرد. بر همین اساس از آنجایی که در یک سال و نیم گذشته، مردم به شکل‌های مختلف تحت فشار روانی بوده و مشکلات زیادی را هم تجربه کرده‌اند، باید شرایط سلامت روان آنها به‌طور کامل بررسی و مشخص شود که کدام اختلال‌ها در اولویت‌اند. همه اینها نیاز به غربالگری اهالی تمام 22منطقه تهران و مقایسه شرایط مناطق مختلف با یکدیگر دارد. البته 2هزار مرکز روانشناسی در تهران فعال‌اند که می‌توان از طریق داده‌های آنها متوجه بخشی از اختلالات شد.

این طرح قرار است به چه صورت اجرا شود؟
با توجه به امکاناتی که شهرداری تهران از طریق حدود 400سرای محله در اختیار دارد، می‌تواند به‌طور تصادفی پرسش‌نامه‌هایی را که ما تهیه کرده‌ایم در اختیار مردم قرار دهد. البته ما ملاک‌های ورود و خروجی هم برای انجام این کار داریم. مثلا زنان خانه‌دار، افراد شاغل یا کسانی که در دوران کرونا شغل‌شان را از دست داده‌اند، افرادی که بیماری زمینه‌ای داشته‌اند و… که برای بررسی چگونگی وضعیت روان هر کدام از این افراد، تمام گروه‌ها باید از هم تفکیک شوند. موضوع مهم دیگر اینکه، مشخص شود در دوران کرونا کدام اختلالات بیشتر شده تا با تمرکز برآنها، اقدامات مداخلاتی و پیشگیری مناسب انجام شود. توجه داشته باشیم هم‌اکنون آموزش سلامت روان به مردم موضوع بسیار مهمی است که باید توسط رسانه‌ها به آن پرداخته شود؛ موضوعی که مغفول مانده. مثلا هنوز خانواده‌های ما نمی‌دانند نشانه‌های اختلالاتی مثل وسواس، اضطراب، افسردگی یا بیش فعالی در کودکان چیست. بخش دیگری که علاوه بر رسانه‌ها می‌تواند به این موضوع مهم بپردازد، شهرداری و سرای‌ محله‌هاست که باید براساس برنامه منظم و مدون مورد بررسی قرار گیرد. بنابراین با تمرکز بر 3طرح افزایش میزان سلامت روان مردم، غربالگری ملی و ایجاد شناسنامه سلامت روان برای دانش‌آموزان می‌توان به نتیجه بهتری در این زمینه رسید. پیش‌بینی می‌شود از اول مهر، بتوانیم این طرح‌ها را اجرا کنیم. با عملیاتی شدن آنها، می‌توانیم آمادگی بیشتری برای ورود به دوران پساکرونا داشته باشیم. در غیراین صورت، در آن دوران با سونامی اختلالات روان مواجه خواهیم شد.

تاکنون بررسی‌هایی که از مراکز داشته‌اید، نشان داده که مردم دراین مدت درگیر چه اختلالاتی از نظر روان بوده‌اند؟
هم‌اکنون براساس داده‌ها و گزارش‌های رسیده از مراکز مشاوره می‌توان گفت؛ آمار اعتیاد و پرخاشگری رو به افزایش است. از حدود 100تا 150هزار مشاوره روزانه در ایران بیشترین موارد مراجعه در دوران کرونا به مشکلات دانش‌آموزان و ارتباط آنها با والدین‌شان اختصاص داشته است. با توجه به آموزش مجازی در دوران کرونا، بی‌حوصلگی دانش‌آموزان، افت تحصیلی و نافرمانی آنها، در این دوران بیشترین سؤالات و موارد مشاوره به این موضوع اختصاص پیدا کرده است. پس از آن می‌توان به مشکلاتی مثل وسواس و افسردگی اشاره کرد. همچنین بررسی‌های ما نشان می‌دهد، میزان مراجعه زوج‌ها برای گرفتن مشاوره کم شده، دلیل آن هم می‌تواند تمرکز بیشتر بر مشکلات خانواده‌ها با فرزندان شان و در اولویت قرار گرفتن این موضوع باشد؛ چرا که با توجه به مشکلات اقتصادی، خانواده‌ها بیشتر ناراحت و نگران نافرمانی فرزندان‌شان‌ هستند که باعث ایجاد تقابل درون خانواده شده است. اما با بررسی بیشتر و اجرایی شدن اطلس روانشناختی تهران، بهتر و دقیق‌تر می‌توان از بسیاری از آسیب‌‌های اجتماعی صحبت و از رخداد آن پیشگیری کرد. همچنین می‌توان انجام این بررسی‌ها را به استان‌های دیگر، روستاها و مناطق دور افتاده کشور هم تعمیم داد. هم‌اکنون با توجه به اینکه مردم نیاز به گفت‌وگو و مشاوره تخصصی دارند، از ستاد ملی مقابله با کرونا درخواست کرده‌ایم تا با پوشش بیمه‌ای خدمات مشاوره موافقت کنند؛ هر چند که تاکنون موافقتی صورت نگرفته، اما بیمه‌ها باید به فکر ارائه چنین خدماتی به‌ویژه برای افراد کم‌درآمد و در معرض خطر جامعه باشند.

شما در صحبت‌هایتان به موضوع صدور شناسنامه سلامت روان برای دانش‌آموزان اشاره کردید، جزئیات این شناسنامه چیست؟
این طرح برای بررسی غربالگری دانش‌آموزان در2مقطع سنی 6تا 12و 12تا18سال و صدور شناسنامه سلامت روان به آموزش و پرورش ارائه شده است. دانش‌آموزان، از گروه‌های حساس و در معرض خطر به شمار می‌روند. همچنین با توجه به اینکه آنها آینده کشور و میزان نشاط اجتماعی را رقم می‌زنند، بنابراین وضعیت سلامت روان آنها باید مورد سنجش دقیق قرار گیرد. البته سازمان نظام روانشناسی طرح دیگری هم دارد که براساس آن، اطلاعات، تحقیقات و پژوهش‌های پراکنده‌ای که درباره کرونا در دانشگاه‌ها و سایر مراکز انجام شده در اختیار سازمان نظام روانشناسی قرار بگیرد. اما با توجه به اینکه اغلب این اطلاعات در قالب پایان‌نامه‌های تحصیلی گردآوری شده، زمان زیادی برای به نتیجه رسیدن آن لازم است. بنابراین تحت‌نظر سازمان نظام روانشناسی، باید برنامه مدون و منسجمی در این خصوص وجود داشته باشد، چرا که این اقدام تخصصی است و باید به‌صورت تیمی یعنی تحت‌نظر پزشکان، روانشناسان و روانپزشکان انجام شود.

همانطور‌ که به اهمیت سلامت روان در دوران کرونا اشاره کردید، به‌نظر شما در این مدت نهادهای مربوطه ازجمله نظام سلامت، چقدر به‌طور جدی به این موضوع پرداخته اند؟
از زمان شیوع کرونا، موضوع سلامت روان مردم در حاشیه قرار گرفته و ستاد ملی مقابله با کرونا هم توجه به سلامت روان مردم جامعه را در دستور کار خود قرار نداده است. این در حالی است که پیش‌بینی می‌شود در دوران پساکرونا، مهم‌ترین موضوع «سلامت روان» مردم جامعه خواهد بود. با اینکه سازمان نظام روانشناسی کشور   بودجه‌ای برای ورود به چنین مقولاتی ندارد، اما با درخواست از نهادها و ارگان‌های مختلف مثل وزارت بهداشت، آموزش و پرورش، شهرداری و کمیته امداد امام خمینی(ره) توانسته نظر آنها را برای توجه به این موضوع جلب کند. در این میان سازمان نظام روانشناسی وعده داده که با به کارگیری 35هزار عضو این سازمان، بر تمام پروژه‌ها نظارت کند. اما نکته‌ای که وجود دارد این است که در سطح جامعه، اهمیت زیادی به موضوع سلامت روان داده نمی‌شود، درحالی‌که باید در کنار پروتکل‌های بهداشتی که برای سلامت جسم در دوران کرونا تهیه می‌شود، برای حفظ سلامت روان هم پروتکل‌هایی نوشته شود. برای این کار باید در ستاد ملی مقابله با کرونا، کمیته ویژه‌ای متشکل از روانشناسان، روانپزشکان و مشاوران برجسته کشور تشکیل شود و براساس برنامه علمی و مدون تا حد امکان از بروز مشکلات پیشگیری شود.

شما به موضوع سونامی مشکلات روان در دوران پساکرونا اشاره کردید، منظورتان دقیقا رخداد چه اتفاقاتی است؟
با توجه به اطلاعات و داده‌های موجود و ارزیابی‌های سازمان نظام روانشناسی ایران که جایگاه و مقام رسمی دارد و همچنین به واسطه مشورت با روانشناسانی که در حال رصدکردن وضعیت سلامت روان جامعه‌اند، می‌توان پیش‌بینی کرد در دوران پساکرونا با حجم زیادی از اختلالات روان مواجه خواهیم شد. البته در حال‌حاضر از آنجایی که همچنان در حال مقابله با کرونا هستیم، این مشکلات به‌طور کامل خود را نشان نداده‌اند. هر چند که همین حالا هم با افزایش اختلافات خانوادگی، اعتیاد، پناه بردن به فضای مجازی و فعالیت‌های دیگر که به نوعی فرار از مشکلات به شمار می‌روند، روبه‌رو هستیم. اما درست مانند اختلالات پس از حوادث، همیشه بعد از رویدادها و مشکلاتی مثل جنگ، زلزله و یا همین شیوع بیماری کرونا، اختلالات بیشتر خود را نشان خواهند داد. بنابراین وقتی افراد مدت‌ها تحت فشار مشکلات، ترس و ابهام ناشی از مواجهه با پاندمی کرونا و حتی سوگ پس از آن باشند، طبیعی است پس از پشت سر گذاشتن چنین مخاطراتی، مشکلات و اختلالات روان هم نمایان‌تر خواهد شد. به این ترتیب بهتر است از قبل آمادگی رویارویی با آنها را داشته باشیم و تا حد امکان از طریق بالا بردن سطح آگاهی و آشنایی بیشتر با مشکلات این حوزه، خودمان را مجهز و آماده کنیم. فراموش نکنیم «ترس» منشأ بسیاری از اختلالات روان است که وقتی مزمن شود قطعا جسم، روان، ذهن و رفتار افراد را هم تحت‌تأثیر قرار خواهد داد. می‌توان گفت؛ براساس اصول علمی موجود، طبیعی است در این شرایط، تمام افراد به نوعی در معرض خطر اختلالات روان قرار بگیرند اما شیوع و نمود آن بیشتر در دوران‌پسا کرونا خواهد بود. فردی که مبتلا به کرونا می‌شود نگرانی، تنهایی و استرس زیادی را تحمل می‌کند و ممکن است خود و خانواده‌اش ماه‌ها درگیر بیماری باشند. این وضعیت ممکن است احتمال درگیری آنها را با افسردگی یا سایر اختلالات روان بیشتر کند، حالا اگر سوگی هم در میان باشد، شغلی از دست رفته باشد و مشکل اقتصادی در میان باشد، این اختلال شدیدتر هم می‌شود. براساس همین داده‌ها می‌توان پیش‌بینی کرد که ذهن و روان افراد در پاندمی کرونا، تحت‌الشعاع قرار گرفته است.