توانبخشی شناختی که برخاسته از روانشناسی شناختی است، شامل طیف وسیعی از روش‌هایی است که توسط متخصص‌های مختلف توانبخشی، برای ارتقای سطح عملکردهای شناختی، مانند حافظه قابل اجراست.
توانبخشی شناختی را می‌توان به دو دستۀ کلاسیک و رایانه‌ای تقسیم کرد. دستۀ کلاسیک شامل برنامه‌ها و تمرین‌های کاغذ و قلمی است، مانند حل کردن سودوکو؛ دستۀ رایانه‌ای شامل بازی‌ها و تمرین‌هایی است که فرد از طریق رایانه انجام می‌دهد.
در این نوشتار قصد داریم به معرفی گروهی بپردازیم که در زمینۀ توانبخشی شناختی رایانه‌ای، شهرت شایان توجهی به دست آورده است. لوموسیتی یک برنامۀ آنلاین شامل بازی‌های توانبخشی شناختی است که با ادعای بهبود و تقویت حافظه، توجه، انعطاف‌پذیری، سرعت پردازش و حل مسئله، عرضه شده است. لوموسیتی توسط لابراتور لوموس، مؤسسه‌ای برای پژوهش‌های نوروساینس و آموزش مغز در سانفرانسیسکو، در ایالت کالیفرنیا، تأسیس شده است. این مجموعه بر اساس نظریۀ نوروپلاستیسیتی، افراد را دربارۀ تأثیرگذاری این بازی‌ها قانع کرده است. بر اساس این نظریه مغز انسان بالغ نیز این توانایی را دارد که در حضور محرک مناسب، نورون‌های جدید بسازد.
روانشناسی شناختی، شاخه‌ای از روانشناسی است که بر این مسئله تمرکز دارد که افراد چگونه اطلاعات را کسب و تفسیر می‌کنند و آن‌ها را در حل مشکلات به کار می‌گیرند. موضوعاتی از این قبیل که انسان چگونه و با چه ساختاری به درک، تشخیص و حل مسئله می‌پردازد و این که ذهن چگونه اطلاعات دریافتی از حواس (مانند بینایی یا شنوایی) را درک می‌کند یا اینکه حافظۀ انسان چگونه عمل می‌کند و چه ساختاری دارد؛ از اصلی‌ترین مسائل قابل توجه دانشمندان این رشته است. محققان روانشناسی شناختی به ذهن همچون دستگاه پردازشگر اطلاعات می‌نگرند و رویکرد آنان به مطالعۀ مغز و ذهن، بر پایۀ تشابه عملکرد مغز با رایانه است. نوروساینس دانشی میان‌رشته‌ای است و با دیگر رشته‌های دانش مانند روانشناسی، شیمی، رایانه، مهندسی، زبان‌شناسی، ریاضی، پزشکی، فیزیک و فلسفه همکاری دارد.
لابراتور لوموس در سال ۲۰۰۵ توسط کونال سارکار، مایکل اسکانلن، و دیوید درشر تأسیس شد و سایت Lumosity.com در سال ۲۰۰۷ راه‌اندازی شد. به گفتۀ آن‌ها این مجموعه تاکنون موفق شده است ۸۵ میلیون کاربر را در بیش از ۱۸۰ کشور به خود جذب کند. سازکار، مدیرعامل این مجموعه، علت رشد شرکت را جذاب‌بودن بازی‌ها برای تمام سنین می‌داند. یکی از نقاط قوتی که منجر به فروش لوموسیتی شده است این است که برای هر فرد، نقشۀ تمرینی جداگانه‌ای طراحی می‌شود؛ گام اول این است که هدفِ کاربر و اینکه او قصد دارد کدام عملکرد شناختی مغز را تقویت کند، دقیقاً به لوموسیتی گفته شود. در حالی که بیش از ۷۰ درصد کاربران لوموسیتی را افراد زیر ۴۰ سال تشکیل می‌دهند، اما تلاش این مجموعه، ساخت بازی‌های مناسب برای افراد ۱۰ تا ۷۰ساله است.
تقریباً یک‌سوم کاربران این سایت را افراد غیرانگلیسی‌زبان تشکیل می‌دهند؛ از این رو این مجموعه در نظر دارد بر روی نسخه‌هایی برای زبان‌های خارجی کار کند و آن را گسترش دهند. تابه‌حال سایت آلمانی‌زبان لوموسیتی راه‌اندازی شده است و قرار است چندین زبان دیگر نیز در این برنامه گنجانده شوند.
درآمد و اشتغال
فوربز که یک مجلۀ بیزینس آمریکایی است و به صورت هفتگی مقالاتی را دربارۀ امور مالی، صنعت، تبلیغات و بازاریابی منتشر می‌کند، درآمد این شرکت را در سال ۲۰۱۲، ۶/۲۳میلیون دلار اعلام کرده است. همچنین به گفتۀ این مجله تعداد کارمندان این مجموعه ۶۸ نفر است.
کونال سارکار، مدیرعامل این مجموعه بیان کرده است که درآمد سالیانۀ آن‌ها از زمانی که این مجموعه شروع به کار کرده است، هر سال بیش از ۱۰۰ درصد رشد داشته است. از زمان تأسیس این مجموعه در سال ۲۰۰۷ تا به امروز، لوموسیتی بیش از ۴۰ بازی برای اعضای سایت فراهم کرده است. افراد در ابتدا می‌توانند به‌صورت رایگان از بازی‌های موجود در این سایت استفاده کنند اما برای دسترسی به محتواهای بیشتری از سایت باید ماهانه مبلغ ۱۵ دلار یا سالانه ۸۰ دلار پرداخت کنند.
همچنین این مجموعه ادعا دارد بیش از ۱۰۰ دانشگاه در زمینۀ پژوهش با آن‌ها همکاری دارند که این همکاری‌ها منجر به ارتقا و نوآوری در پژوهش‌های شناختی می‌شود. در حال حاضر مطالعات این مجموعه، موضوعاتی را از «تقویت مغز» تا «اینکه چگونه خواب و خلق با برنامه‌های تقویت ما تعامل دارند» دربر می‌گیرد. بنا بر ادعای مدیران این سایت، نزدیک به ۸۵ میلیون کاربر از این سایت بهره می‌برند.
انتقادات و بررسی اثرگذاری این بازی‌ها
تقویت مغز از طریق بازی‌ها سرگرم‌کننده و جالب است، اما آیا می‌توان گفت که مؤثر نیز هست. متأسفانه پاسخ به این سؤال چندان ساده نیست. شواهدی هم در تأیید و هم در نفی این تأثیرات وجود دارد. برخی سایت‌ها مؤثر بودن این بازی‌ها را به چالش کشیده‌اند. سایت کسب و کار خودی[۸] می‌نویسد که لوموسیتی ادعا می‌کند این تمرین‌ها زندگی آن‌ها را تا حد زیادی بهبود می‌بخشد، اما این قطعی‌تر است که بگوییم این تمرینات تنها افراد را در دستۀ خاصی از تمرین‌ها، مانند خود این بازی‌ها، زُبده می‌کند.
شواهدی وجود دارد که نشان می‌دهد لوموسیتی می‌تواند تأثیرات کوتاه‌مدت و مختص هر تمرین، برای مثال بهبود کم و حتی زودگذر حافظۀ کاری را ایجاد کند، اما نمی‌توان گفت که فرد به پتانسیل واقعی خودش رسیده است. این سایت برخی از این بازی‌ها را به صورت خاص، بررسی و شواهد پژوهشی‌ای جمع آوری کرده است که نشان می‌دهد این بازی‌ها ویژگی‌هایی را که در سایت ادعا شده است، تقویت نمی‌کند و تأثیری در زندگی روزانۀ افراد نخواهد داشت.
پژوهشی بر روی کودکانِ دچار آسیب‌های مغزیِ مرتبط با سرطان، نشان داد که تمرین با بازی‌هایی مشابه بازی‌های لوموسیتی، بر روی حافظه و عملکردهای اجرایی این کودکان تأثیر مثبت داشته است. پژوهشی دیگر بر روی تقویت مغزی، و نه به طور خاص لوموسیتی، نشان داد که این تمرینات مغزی منجر به محدود کردن کاستی‌های شناختی در افراد مسن می‌شود. اما پژوهشی دیگر بر روی افراد مسن که از لوموسیتی استفاده می‌کردند، نشان داد که این تمرینات تنها باعث بهبود خفیف در توجه دیداری آن‌ها شده است.
در ژانویۀ سال ۲۰۱۶ کمیسیون تجارت فدرال، لابراتور لوموس را، به دلیل ادعاهای نادرست در تبلیغ این محصول، به پرداخت ۲میلیون دلار جریمه محکوم کرد. در این تبلیغ ترس‌های مشتریان راجع به کاستی شناختی مربوط به سن، مرکز توجه قرار گرفته بود و ادعا شده بود که بازی‌های لوموسیتی کاستی حافظه، دمانس و حتی آلزایمر را از بین می‌برد؛ بدون اینکه شواهد علمی موثقی در این زمینه وجود داشته باشد.
گاردین نوشته است؛ با این که سایت لوموسیتی ادعا می‌کند نزدیک به ۸۵ میلیون کاربر دارد، عدد واقعی این کاربران به سختی به ۱ میلیون نفر می‌رسد که بیشتر این جمعیت در ایالات متحده حضور دارند.
ارائۀ نظر قطعی در مورد تأثیرگذاری این بازی‌ها نیازمند اجرای پژوهش‌هایی گسترده‌تر است. تاکنون گروه‌هایی بوده‌اند که ادعا کرده‌اند این بازی‌ها تأثیرات درخور توجهی داشته‌اند و گروه‌هایی هم که خلاف این ادعا را بیان کرده‌اند. چیزی که به طور قطعی می‌توان گفت این است که این مجموعه تا به حال توانسته است موفقیت و شهرت بسیار زیادی را از آن خود کند و در زمینۀ بازی‌های شناختی حرف اول را می‌زند. حتی در ایران نیز این مجموعه تا حدی شناخته شده است و بازی‌های آن به‌صورت کرک شده در وب‌سایت‌ها وجود دارد. برای دیدن سایت لوموسیتی می‌توانید به این آدرس مراجعه کنید: www.lumosity.com
منبع : بردار علوم انسانی
